Analitičari zaključuju da evropski i svjetski zvaničnici idu na politiku „wait and see” – čekaju da vide šta će se desiti
Slika bezbroj bliceva mobilnih telefona iz noći 15. marta sa beogradskog trga Slavija, koju su mnogi uporedili sa prizorima dalekih galaksija, veoma brzo obišla je svijet.
Objavili su je brojni mediji, izvještavajući o jednom od najvećih protesta u modernoj istoriji Srbije, na kojem se, prema različitim izvorima, okupilo između 100.000 i 300.000 ljudi.
Svi oni samo su dio nezadovoljnih koji mjesecima izlaze na ulice više od 400 gradova, mjesta i naselja širom Srbije, tražeći odgovornost za pad nadstrešnice i smrt 15 ljudi u Novom Sadu.
Međutim, najveća politička kriza u Srbiji od 2012, kada su vlast došli Srpska napredna stranka (SNS) i predsjednik Aleksandar Vučić, kao da u Evropi i svijetu prolazi ispod radara, piše BBC na srpskom.
Upadljiva razlika
O toj slici u najvećoj zemlji prilično trusnog područja kao što je Zapadni Balkan, i kandidatkinji za članstvo u Evropskoj uniji (EU), zvaničnici najvećih sila se do sada nisu previše oglašavali.
– U poređenju sa nekim drugim periodima istorije Srbije, definitivno se može reći da Evropa i Amerika ćute po pitanju protesta u Srbiji – kaže Vedran Džihić, viši istraživač na Austrijskom institutu za međunarodnu politiku,
Pa dodaje:
– Ako uporedimo aktuelnu situaciju sa protestima protiv Slobodana Miloševića iz 1990-ih, kada su i EU i SAD sve otvoreno podržavale, razlika je upadljivo velika.
Mladi su uzeli stvari u svoje ruke
Reakcije Kine i Rusije nešto su drugačije.
Dok iz Pekinga govore o „bitnom napretku Srbije” pod vođstvom predsjednika Vučića, ruski zvaničnici, poput srpskih kolega, proteste studenata nazivaju „obojenom revolucijom”.
– Čini mi se da smo prepušteni sami sebi Mladi su uzeli stvari u svoje ruke, dešava se nešto što nikada nije viđeno, pa i da se studenti pravoslavne i islamske vere u Srbiji zajedno mole na protestima, a Evropa i svet ćute – kaže Jelica Kurjak, nekadašnja ambasadorka Srbije u Moskvi.
Više je razloga te geopolitičke tišine, smatra Džihić.
Prvi je „neuporedivo manji značaj” današnjeg Zapadnog Balkana od onog iz ratnih devedesetih.
– Zbog globalnih prioriteta, poput rata u Ukrajini i Bliskog istoka, uz velike promene koje je Tramp prouzrokovao, dešavanja u Srbiji nemaju toliko pažnje – kaže Džihić.
Evropski i svjetski zvaničnici zato idu na politiku „wait and see” – čekaju da vide šta će se desiti.
Dvolične demokratije
Međutim, iako nešto golim okom ili u medijima nije vidljivo, to ne znači da se ispod površine ništa ne dešava, ukazuje Neven Anđelić, profesor međunarodnih odnosa na Ridgents univerzitetu u Londonu.
Određene institucije u vodećim evropskim državama sigurno prate zbivanja u Srbiji i u nekoj su fazi pripreme kako da njihova zemlja reaguje ako dođe do dalje eskalacije.
– Ono što me ljuti je dvoličnost tih demokratija. Čim nema opasnosti po Zapad održava se neka vrsta status quo, a za ljude koji se na ulicama bore za demokratiju niko ne mari – kaže Anđelić.
To se, dodaje, vidi po „velikoj pažnji koja je na Zapadu posvećena prozapadnim demonstracijama i izborima u Gruziji, gde su prozapadne snage tesno izgubile, a vrlo malo izborima u Moldaviji, gde su prozapadne snage jedva pobijedile.”
– Tišina je jedna od rijetkih stvari gdje se Britanci posle Brexita ponašaju kao zemlje Evropske unije, iako su tamošnji mediji izvještavali o demonstracijama u Beogradu 15. marta – kaže Anđelić.
Prema posljednjem izvještaju Freedom house, međunarodne organizacije koja se bavi ljudskim pravima, Srbija je zabilježila najveći pad u posljednjih deset godina.
Oni Srbiju svrstavaju u hibridne režime, u kojima izbori „nisu uvijek slobodni i pošteni, ali nisu ni uvijek apsolutno lažirani”, a posebno ističu velike pritiske vladajuće stranke na medije.
Srbija je nastavila i pad na listi stepena korupcije u javnom sektoru, navodi se u izvještaju Transparency Internationala – u Evropi su lošije samo Bosna i Hercegovina i Bjelorusija, ističu.
„Element poštovanja studentskih želja”
Mnogi upravo korupciju vide kao glavni uzrok pada nadstrešnice u Novom Sadu, za koju studenti blokadama i protestima traže da se utvrdi odgovornost, kao i da prorade institucije.
– Ukoliko neki režim, čak i ako je autokratski, ne flertuje sa Rusijom, što je danas glavna konfrontacija, onda će ga Zapad tolerisati sve dok ne pretjera – smatra Anđelić.
Ipak, nešto je i do prirode samih protesta, koji u Srbiji nisu zabranjeni, kao i do studenata, navodi Edward P. Joseph, profesor međunarodnih odnosa na Johns Hopkins Univerzitetu.
– Postoji rizik da bi previše podrške moglo da diskredituje ili podrije proteste – ona bi u očima vlasti ojačala tezu da sve organizuje Zapad – kaže Joseph.
Takođe, postoji i „element poštovanja studentskih želja”.
Od početka blokada, oni su se više puta ograđivali od političkih stranaka i opozicije u Srbiji, pa i od „spoljnih faktora”, dodaje.
– Ne postoji ni želja sa studentske strane za time… Ne mašu, na primjer, zastavom Evropske unije – navodi Joseph.
Nekadašnja ambasadorka Srbije u Rusiji Jelica Kurjak na kraju dodaje da EU i Amerika kao velike sile gledaju sopstvene interese, a to je da „ostane status quo se ne završi rat u Ukrajini i na nov način ne raspodijeli kolač pod imenom međunarodna scena”.
– Prvo, zato što ne znaju ko bi nov mogao da dođe na vlast, ali se i boje takvog pelcera kod njih. Ne žele da virus upadne i u njihove kampuse – zaključuje ona.
“Pomno prate situaciju”
Iz Evropske unije uoči velikih protesta prošle subote poručili su da pomno prate aktuelnu političku situaciju u Srbiji.
Istakli su i da je „sloboda okupljanja osnovno pravo koje treba da se štiti i ostvaruje mirno”, obezbjeđujući „bezbjednost učesnika i institucija”.
Od početka protesta, oglasili su se još nekoliko puta, mahom u sličnom tonu, uz pominjanje prava na slobodu okupljanja i pozive na dijalog.
Jednom povodom protjerivanja hrvatskih državljana iz Beograda, zatim generalnog štrajka, dok su u januaru bili „veoma zabrinuti” zbog gaženja studentkinje automobilom.
Srbija je od 2012. kandidatkinja za članstvo u EU.
Pregovori su formalno počeli 2014, ali su godinama tapkali u mjestu, zbog čega je Vučić najavio ofanzivu, sa namjerom da svi zadaci budu ispunjeni do kraja 2026.
– Kontinuitet odnosa Evropske unije sa vladom i režimom u Srbiji može se opisati kao stabilokratija – smatra Džihić.
To u praksi znači „vjeru da Vučić kod kuće mora imati jedan narativ, u inostranstvu drugi, ali da je na strani Zapada i garant sigurnosti u regionu”.
– To je indirektno jačalo njegovu vlast i omogućavalo mu da na domaćem frontu radi neke stvari. Od 2013. nismo imali nijedan ozbiljniji moment kritike, osim možda posle izbora 2023. godine – smatra Džihić.
Anđelić i to vidi kao primjer „dvoličnosti Brisela i Zapada prema Srbiji i drugim zemljama, gdje se tolerišu određena ponašanja koja bi u tim državama bila neprihvatljiva”.
Farbanje javnosti
Ipak, s vremena na vreme su se iz Evropskog parlamenta mogle čule određene kritike.
Pre svega od Tonina Picule, hrvatskog parlamentarca i glavnog izvjestioca o napretku Srbije ka EU, čija je prva zvanična posjeta Beogradu izazvala dosta bure.
– Pad srpske vlade je posljedica sve snažnijeg pritiska spontano mobilisane domaće javnosti, predvođene studentima, na režim Aleksandra Vučića, a ne ‘nevidljive ruke’ sila iz inostranstva kako to predstavlja premijer u ostavci – rekao je Picula 28. januara, u danu ostavke Vučevića.
Na tvrdnje o obojenoj revoluciji, odgovorio je da tu prije ima „farbanja javnosti”.
