JEDNI OBRADOVANI, DRUGI UZNEMIRENI Litijumska groznica preselila iz Srbije u Bosnu i Hercegovinu

Švicarska kompanija “ArCore AG” tvrdi da je upravo u blizini Lopara, na istoku BiH, otkrila velike količine litijuma zbog čega će, kako najavljuju, tražiti od resornog entitetskog ministarstva dozvolu za rudarenje. To je i obradovalo i uznemirilo lokalno stanovništvo i javnost. A ekolozi upozoravaju da otvaranje rudnika litijuma neće mnogo donijeti opštini, osim zagađenja

Godinu nakon što je donesena odluka da u zapadnom dijelu Srbije ne bude otvoren rudnik litijuma, dolazi informacija kako je ova ruda pronađena u Bosni i Hercegovini.

Bosanskohercegovačka lokacija se nalazi u Loparama, udaljenim pedesetak kilometara od Loznice u Srbiji, gdje su tokom 2021. i 2022. godine mještani protestovali zbog zabrinutost da bi planirani rudnik kompanije “Rio Tinto”, koja je bila zainteresovana za eksploataciju, mogao da zagadi okolinu, zemljište i riječni sliv.

Švicarska kompanija “ArCore AG” tvrdi da je upravo u blizini Lopara, na istoku Bosne i Hercegovine, otkrila velike količine litijuma zbog čega će, kako najavljuju, tražiti od resornog entitetskog ministarstva dozvolu za rudarenje.

I dok sa jedne strane očekuju otvaranje rudnika, fabrika i radnih mjesta, u ovoj izrazito nerazvijenoj opštini, sa druge strane su zabrinuti zbog mogućih negativnih uticaja na njihovo zdravlje i okolinu.

U međuvremenu, ekolozi upozoravaju da otvaranje rudnika litijuma neće mnogo donijeti opštini, osim zagađenja. Tvrdnje obrazlažu načinom i tehnikama rudarenja i ekstrakcije litijuma, za koje kažu da mogu biti vrlo štetne po okolinu i zdravlje ljudi.

Građani skeptični

Đoko Šakotić ima oko 100 dunuma zemlje u Milionom selu, u opštini Lopare. Od toga 40 dunuma je zasađeno voćem. Upravo u dijelu gdje mu se nalazi voćnjak švicarska kompanija “ArCore AG” tvrdi da je pronašla velike količine litijuma.

Šakotić kaže da bi otvaranje rudnika uništilo to područje.

– To je od mene otprilike nekih 200-300 metara. Voćnjak bi bio uništen. Bile bi ogromne štete, ali bi valjda namirili oni (investitori) – ističe Šakotić, dodajući da ga plaše moguće posljedice po zdravlje ljudi i okolinu.

Rado Savić, načelnik opštine Lopare koja, prema posljednjem popisu stanovništva ima oko 15.000 stanovnika, nije sa javljao na pozive i upite Radija Slobodna Evropa (RSE) o stavu opštinskih vlasti o potencijalnom rudniku litijuma.

U izjavi za medije, kada je objavljena informacija o pronalasku litijuma, je rekao da će građani referendumom odlučiti da li žele eksploataciju litijuma, ali “tek nakon svih izvještaja relevantnih institucija i dokaza da eksploatacija neće uticati na životnu sredinu”.

Na upit RSE o rezultatima istraživanja i mogućem dodjeljivanju koncesije za eksploataciju “Arcoru” nisu odgovorili ni iz Ministarstva energetike i rudarstva Republike Srpske.

Ovo ministarstvo nadležno je za izdavanje dozvola za istraživanja i koncesija.

Šta se zna o projektu?

Kompanija “Arcore AG” nedavno je objavila kako je preko svoje podružnice u BiH “Arcore ulaganja d.o.o.” iz Laktaša, na sjeverozapadu zemlje, uspješno završila istražne radove na otkrivanju nalazišta minerala u regiji Lopare, među kojima je i litijum.

– Na taj način kompanija ispunjava sve uslove za podnošenje zahtjeva za dodjelu koncesije za korištenje ovog evropskog nalazišta mineralnih sirovina –  navodi se u odgovoru o mogućnostima da otvore rudnik na tom području.

Radi se o kompaniji koja je u Bosni i Hercegovini prisutna od 2018. godine kada je od Ministarstva energetike i rudarstva RS dobila dozvolu za istraživanje litijuma na području Lopara i Zvornika.

Osnivački kapital kompanije, koja je za potrebe poslovanja otvorena u Laktašima kod Banjaluke, iznosio je 11,8 miliona maraka (oko 5,9 miliona evra).

Tokom godina mijenjala se vlasnička struktura i udio osnivačkog kapitala, a u međuvremenu su otvorene još četiri kćerke kompanije koje vrše istraživanje litijuma na području Lopara i Zvornika.

Iz kompanije obećavaju i otvaranje proizvodnje i ekonomski rast opštine.

– Proizvodnja i prateće aktivnosti će otvoriti do 1.000 lokalnih radnih mjesta direktno i između 3.000 i 5.000 radnih mjesta indirektno, ekonomski revitalizirajući cijelu regiju –  navodi se u odgovoru kompanije za RSE.

O kojim količinama rude litijuma se radi nisu naveli, a na web stranici švajcarske kompanije moguće je pristupiti samo sa nalogom za investitore. Kompanija registrovana u Bosni i Hercegovini nema internet stranicu.

Na zvaničnom sajtu Evropskog instituta za litijum, neprofitne nevladine organizacije sa sjedištem u Briselu, koja djeluje kao virtuelni institut za povezivanje stručnjaka i kompanija u oblasti rudarenja i prerade litijume u EU, među članovima se navodi i švicarska kompanija.

U opisu kompanije stoji da je “Arcore AG mlada švicarska rudarska kompanija, koja je u procesu razvoja velikog projekta rudarstva i proizvodnje litijuma i bora u Bosni i Hercegovini”.

Tu su i osnovni podaci o projektu, gdje se navodi da je “geološko ležište veliko i kompaktno, pogodno za otvoreni kop, što omogućava uštede”.

– Preliminarna procjena resursa je približno 2,4 miliona tona litijum karbonata i približno 33,1 milion tona borne kiseline, gdje se konstatuje da se radi o prilično velikom resursu u evropskom kontekstu –  navodi se u informacijama o projektu na internet stranici Evropskog instituta za litijum.

Prema Katastru odobrenih detaljnih geoloških istraživanja, objavljenom na sajtu Ministarstva energetike i rudarstva RS, postoje lokacije na kojima je odobreno traženje litijuma. Detaljna geohemijska, geofizička i geološka istraživanja su odobrena, između ostalog, u Ugljeviku i Loparama.

Prema Zakonu o koncesijama Republike Srpske za korištenje mineralnog resursa za metalične mineralne sirovine je propisana koncesiona naknada u iznosu od pet posto prihoda iz obavljanja koncesione djelatnosti, na godišnjem nivou.

Osim toga, uplaćuje se i jednokratna naknada za dodjelu prava u iznosu od 0,5% na predviđena kapitalna ulaganja.

Koliko bi to novca bilo u ovom slučaju iz “Arcore ulaganja d.o.o.” nisu odgovorili na upit RSE.

Strepnje ekologa i stav stručnjaka

Boško Nikolić, predsjednik Udruženja “Eko-leonardo” iz Lopara kaže da je sav benefit na investitorima, dok ljude, prema njegovim riječima, očekuje iseljavanje zbog otvaranja kopa.

– Tu bi se mijenjao komplet reljef i priroda. To je u neposrednoj blizini naselja Lopare, gdje se iznad na tom području nalaze rijeke Gnjica i Labuđanka, koje protiču tim lokalitetom – smatra Nikolić.

Istovremeno, Dragan Ostić iz “Centra za životnu sredinu” ističe kako nije još upoznat sa projektom eksploatacije litijuma na području Lopara, ali kaže kako zna da po pravilu takvi projekti negativno utiču na prirodu i ljude.

– Eksploatacija litijuma, sama po sebi, je jako štetna za životnu sredinu, prvenstveno zbog cijelog hemijskog procesa koji je potreban da bi se došlo do jednog kilograma ili jedne tone litijuma iz rude – poručuje Ostić.

Na Rudarsko geološko građevinskom fakultetu (RGGF) u Tuzli kažu da je lokacija Lopara lokalitet na kojem je odavno poznato da ima mnogo litijuma, te da se “rudarska žila” proteže ka istoku preko granice sa Srbijom, ka području Loznice.

Kemal Gutić, dekan tuzlanskog RGGF-a, navodi da tek sada slijede brojne studije o ekonomskoj isplativosti projekta i uticaju na okolinu, koje bi trebale u konačnici odrediti kada, kako i na koji način će se ova ruda eksploatisati u Loparama. Ističe i da od istraživanja do otvaranja rudnika može proći od pet do 10 godina.

– Za otvaranje jednog rudnika potrebni su kamioni dokumentacije. Saglasnosti, projektovanja, dokazivanja da je ekološki opravdano, rasprava sa lokalnom zajednicom i tako dalje. To sve dugo traje – pojašnjava Gutić.

On ističe da postoje razne tehnologije za eksploataciju, izdvajanje rude i njenu preradu, a da od svih analiza zavisi šta će i kako biti rađeno.

Iz švicarske firme “Arcore” ističu kako sve rade u skladu sa zakonima i Evropskim propisima.

– Želimo istaći da su dosadašnji rezultati pokazali mogućnost ekološki opravdanog korištenja mineralnih sirovina sa fokusom na ‘zelenu” eksploataciju, sa smanjenom emisijom CO₂ i demografski povoljnim uticajem na cjelokupnu zajednicu Lopara  – navode iz ove kompanije.

U Zvorniku prate situaciju

Istraživanja litijuma ima i u gradu Zvorniku, koji se nalazi oko 50 kilometara južno od Lopara, i pripada istom regionu.

Na tom području istraživanja rade kompanije ćerke laktaškog “Arcora”, pod nazivom “Lithcore”, registrovane u Banjaluci.

Lokalne vlasti u Zvorniku zabrinute su najavama o mogućnosti rudarenja litijuma u susjednim Loparama.

Gradonačelnik Zvornika Bojan Ivanović kaže da nisu imali kontakte sa investitorima koji traže litijum na njihovom područiju, ali da sa pažnjom prate šta se dešava u Loparama.

– Naš stav u ovom trenutku je da nam nije prihvatljivo sve što ima negativan uticaj na životnu sredinu – poručuje gradonačelnik na upit RSE.

Ističe i kako su uvjereni da će sve biti u skladu sa zakonima Republike Srpske koje ne bi trebale dozvoliti “da se uradi bilo šta što bi imalo negativne posljedice po naše građane”.

Protesti u Srbiji blokirali rudnik samo 50 kilometara dalje

Britansko-australijski rudarski gigant “Rio Tinto” imao je namjeru da u Srbiji razvije rudnik litijuma u području Jadar, kod Loznice, u zapadnoj Srbiji, vrijedan 2,4 milijarde dolara.

Savo Manojlović iz pokreta “Kreni-promeni”, koji je bio dio koalicije ekoloških organizacija i aktivista protiv otvaranja rudnika litijuma, kaže da su tada spriječili projekat koji je mogao postati ekološka katastrofa.

– Prosto stručnjaci koji se bave hemijom, metalurgijom i rudarstvom su jasno objasnili da se ne može izvršiti obrada (rude jadarita) bez ekološki katastrofalnih posljedica. I to je specifičnost te rude u odnosu na ostale rude, ili kada se on (litijum) vadi iz vode – pojašnjava Manojlović.

Iz kompanije “Rio Tinto” odbacivali su tvrdnje o mogućem zagađenju i obećavali poštovanje najviših ekoloških standarda za svoj projekat. Ipak, vlasti Srbije su u međuvremenu povukle sve pojedinačne odluke i akte u vezi sa tim projektom, koje su išle u pravcu otvaranja rudnika.

Manojlović poručuje kako nije upoznat sa budućim projektima rudarenja litijuma na istoku BiH, ali upozorava da stručna javnost mora dati svoj sud o tome.

Evropska unija u potrazi za litijumom

Evropska komisija razvila je planove “Zelene tranzicije” za suočavanje sa klimatskom krizom. Ovo podrazumijeva prelazak sa fosilnih goriva na čistiju energiju iz obnovljivih izvora, poput vjetra i sunca.

U skladu sa “Zelenom tranzicijom” planirano je i da se do 2035. godine zabrani prodaja vozila sa motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem, i omogući široko dostupna električna vozila.

Za ovo su potrebne velike količine litijuma koji je ključna komponenta punjivih baterija potrebnih za električne automobile. Osim toga, neizostavan je u postrojenjima za skladištenje električne energije, koja će biti neophodna prelaskom na energiju vjetra i sunca.

Zbog toga je litijum još 2020. godine uključen na listu kritičnih sirovina sa rizikom od nestašice od strane Evropske komisije.

Akcionim planom je predviđeno smanjenje zavisnosti EU od sirovina izvan evropskog kontinenta.

Istovremeno, formirana je i Evropska alijansa za sirovine koja snažno podržava projekte istraživanja i eksploatacije litijuma na teritoriji Evrope, kako bi bila konkurentna na tržištu kojem dominira Kina.

– Litijum će uskoro biti još važniji od nafte i gasa – rekla je šefica Evropske komisije Ursula von der Leyen u obraćanju o stanju u Uniji u septembru 2022. godine.

U proceduri Evropskog Parlamenta je i Zakon o kritičnim sirovinama (The Critical Raw Materials Act) koji uključuje plan za povećanje kapaciteta EU za ekstrakciju i rafinaciju.

Na ovaj način Evropa se nada da će postići zadate ciljeve eksploatacijom vlastitog podzemlja. Glavne rezerve kontinenta nalaze se u Portugalu, Njemačkoj, Austriji i Finskoj.

Kako se rudari litijum?

Prema Geološkom zavodu Sjedinjenih Država (USGS) litijum se trenutno u svijetu dobija iz podzemnih slanih jezera i iz ruda.

Ta dva načina proizvodnje se razlikuju po metodama i mogućem uticaju na životnu sredinu.

U postrojenjima za proizvodnju litijuma iz podzemnih rezervoara soli, slana podzemna voda se pumpa na površinu i potom izliva u velike otvorene bazene gdje voda isparava, a na dnu ostaje slani talog.

Kada se isparavanjem postigne dovoljno visoka koncentracija litijuma, slijedi hemijski tretman.

Kada je u pitanju kopanje ruda koje sadrže litijum, potrebno je iskopati rudu i obraditi je kako bi se izdvojio litijum.

Tom prilikom se koriste određene kiseline, a ruda se nakon toga ispira vodom. Otpadne vode i otrovna šljaka se skladište u bazenima.

U studiji grupe naučnika pod nazivom “Globalna navigacija litijuma u vodnim tijelima i nova kriza zdravlja ljudi”, objavljenog u magazinu “Nature” svjetskog naučnog žurnala, navodi se kako rudarenje litijuma neizbježno donosi i negativne ekološke posljedice.

– Ekstrakcija litijuma za tehnološke industrije neizbježno dolazi s ekološkim troškovima kao što su zagađenje zraka, zadiranje u autohtono zemljište, uništavanje i fragmentacija staništa divljih životinja, te iscrpljivanje i kontaminacija vodnih resursa – navodi se u studiji.

Prema podacima Svjetskog ekonomskog foruma (WEF), najveći proizvođač litijuma na svijetu je Australija, koja proizvodi preko 50 odsto svjetskih količina, a u njoj se nalazi oko 20 odsto svjetskih nalazišta.

Najveći kupac australijskog litijuma je Kina, koja kupuje 90 odsto ove rude.

Čile proizvodi oko 25 odsto litijuma, a zajedno sa Argentinom i Bolivijom imaju 60 odsto svjetskih zaliha.

Kina je uporedo sa razvojem domaćih rudnika, koji proizvode 13 odsto svjetskog litijuma, preko svojih kompanija u protekloj deceniji, stekla oko 5,6 milijardi dolara vrijedne litijumske imovine u zemljama poput Čilea, Kanade i Australije, i trenutno kontroliše oko 17 odsto svjetske proizvodnje. Takođe, u ovoj zemlji se nalazi 60 odsto svjetskog kapaciteta za rafinisanje litijuma za baterije.

Kolike su svjetske zalihe litijuma?

Prema podacima Američkog geološkog zavoda iz januara 2021. godine, oko 71 odsto iskopanog litijuma završi u baterijama, a taj procenat je u velikom porastu prethodnih godina.

Najviše ruda koje sadrže ovaj metal se kopa u Australiji, Argentini, Čileu i Kini, a rude bogate litijumom su pronađene, između ostalog, u Srbiji, Austriji, Češkoj, Njemačkoj i Španiji.

Najveće svjetske zalihe litijuma su u Boliviji, 21 milion tona. Argentina ima 19,3 miliona tona rezervi, Čile 9,6, a Australija 6,4 miliona tona. Srbija, prema procjenama američkog zavoda, leži na 1,2 milliona tona ovog metala.

(RSE)