Zapadni Balkan ima još mnogo toga za izgubiti ako se revizionističkim razaračima da zeleno svjetlo. Ko su oni, kakvi su im planovi i kako bi mogli izazvati eskalaciju pod popustljivijim američkim predsjednikom?
Moderna historija Zapadnog Balkana pokazala je opasnost od pokušaja usklađivanja granica sa dominantnim etničkim grupama u bilo kojoj oblasti. Vlada Srbije je imala i zna se da ima planove za sjever Kosova. Ideja o zamjeni teritorija je opasna. To nije u skladu sa politikom regionalne integracije u Evropsku Uniju, a time i postepeno manje značajnim granicama između zemalja. Dakle, Boltonov komentar nije išao u dobrom smjeru. Ali je ukazao na nešto što zaslužuje hitnu evropsku pažnju: potencijalno destabilizujući uticaj Trumpove moći u Americi na krhki mir na Zapadnom Balkanu.
Prešućivana složena pitanja
Tokom svog prvog mandata, Trumpova politika prema regionu često je gazila principe koje je Washington provodio više od dvije decenije.
Njegov ambasador u Njemačkoj, izaslanik za dijalog Srbije i Kosova Richard Grenell držao je po strani Evropljane i prešućivao složena politička pitanja u potrazi za brzim dogovorom između dvije države kao spoljnopolitičkim trofejem za predsjednika. Na kraju, četiri godine Trumpa su relativno malo promijenile. Diplomate EU u Briselu su se složile sa Sjedinjenim Državama u vezi sa idejom o razmjeni teritorija, ali je tada kancelarka Angela Merkel iskoristila uticaj Njemačke na Srbiju da joj se odupre . Ali te četiri godine su pokazale da je ideja o reviziji granica još uvijek živa na zapadnom Balkanu – i da SAD mogu lako podijeliti EU i njene države članice po tom pitanju, navedeno je u analizi EFCR.
Da li bi drugi Trumpov mandat mogao napraviti razliku? Posebno s obzirom na rasprostranjene kritike na račun ustupaka Bidenove administracije Aleksandru Vučiću, politički svemoćnom predsedniku Srbije? U analizi se tvrdi da bi.
Nesreće koje nisu spriječene
Istina je da je sadašnja administracija svoju politiku zapadnog Balkana bazirala na nadi da će Srbija na kraju okrenuti leđa Kini i Rusiji i prihvatiti prozapadni kurs i konstruktivan regionalni stav. Ali, to im nije uspjelo. Beograd nije ispunio očekivanja odlazećeg predsjednika Bidena. Indirektno se isporučivao oružje Ukrajini. Ali takođe, Srbija je ponosno odbila da uvede sankcije Rusiji zbog invazije Moskve na Ukrajinu; Srbija održava vrlo bliske odnose sa Kinom i nastavila je da igra destabilizirajuću ulogu u regionu.
Manje očigledne, ali nedvojbeno važnije, su nesreće koje je Bidenova administracija uspjela spriječiti. Pomogli su u obuzdavanju niza političkih i sigurnosnih kriza u regionalnim žarištima, posebno u Bosni i Hercegovini i na sjeveru Kosova, koje su mogle dovesti do političke ili čak oružane eskalacije. Ispod ovih kriza kriju se revizionistički apetiti koji bi mogli biti oslobođeni ako nova američka administracija odustane.
Došao je trenutak krajem 2021. kada je Republika Srpska, iznijela formalni plan za kolaps sveobuhvatnih institucija zemlje. Predvođena predsjednikom entiteta Miloradom Dodikom to se čak počelo i provoditi.
Proljeće i ljeto prošle su godine donijeli niz izazova za stabilnost Kosova. To je uključivalo napad na međunarodne mirovne snage predvođene NATO-om (Kosovske snage, KFOR) u kojem je ranjeno više od 90 vojnika, kao i incident kada su specijalne snage prešle granicu i otele tri kosovska policajca.
Jedan narod, jedna skupština – regionalna dominacija
Zatim je “najhrabrijim” aktom do sada, na zajedničkoj sjednici vlada Srbije i Republike Srpske u junu 2024. godine (pod nazivom „Jedan narod, jedna skupština – Srbija i Srpska“) usvojena „Svesrpska deklaracija“ od 13 strana u kojoj je agresivnu viziju regionalne dominacije.
U dokumentu je izražena zajednička ambicija dvije vlade da ukinu suverenitet BiH, raspuste njene institucije na državnom nivou i povrate kontrolu nad teritorijama na Kosovu.
Tako je doveden u pitanje legitimitet nezavisnosti Kosova, pa je dokument pozvao na „sva raspoloživa sredstva“ za zaštitu srpskih interesa, što predstavlja slabo prikrivenu prijetnju daljeg nasilja. I srpski parlament i Narodna skupština Republike Srpske su naknadno ratifikovali deklaraciju.
Ranjivi uspjesi
Uprkos potencijalu eskalacije ovih kriznih trenutaka u protekle četiri godine, kontinuirani američki diplomatski angažman, uključujući sve dalekosežniji režim sankcija, pomogao je da se izbjegne sukob punog razmjera.
Ali neuspjeh Bidenove administracije da vodi hrabriju politiku prema Srbiji, više se suprotstavljajući njenom flertovanju sa svesrpskim ekspanzionizmom, takođe znači da su njeni uspjesi ranjivi. Američka administracija sa drugačijim planom, instinktivno povoljnijim za Beograd i Banja Luku (glavni politički centar Republike Srpske) mogla bi ih preokrenuti u roku od nekoliko mjeseci.
Čini se da će drugi Trumpov mandat biti upravo ta administracija. To predstavlja pet glavnih rizika:
- Gubitak neutralnosti SAD uzrokovan bliskim poslovnim vezama između predsednikove porodice i Vlade Srbije
- Veći uticaj Mađarske, pod njenim autoritarnim vođom Viktorom Orbanom, na politiku zapadnog Balkana
- Oživljavanje opasnog prijedloga o razmjeni teritorija između Srbije i Kosova
- Ohrabrujuće ukidanje američkih sankcija protiv ometača koje podržava Beograd u Republici Srpskoj i na sjeveru Kosova
- U najgorem slučaju, raspad Bosne i Hercegovine, potencijalno dovodeći do oružane eskalacije
Drugim riječima, region ima još mnogo toga za izgubiti ako se revizionističkim razaračima da zeleno svjetlo. Ko su oni, kakvi su im planovi i kako bi mogli izazvati eskalaciju pod popustljivijim američkim predsjednikom?
Svesrpsko manevrisanje
Ovaj takozvani velikosrpski projekat ima korijene u nacionalističkoj ideologiji mlade, post-osmanske srpske države u 19. vijeku. Njeni lideri su zamislili ujedinjenje svih etničkih Srba u jednu državu okupljanjem svih regiona sa značajnim srpskim stanovništvom, uključujući dijelove današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Kosova. Ideja je opstajala tokom burnog 20. vijeka u regionu i ponovo se pojavila u novom, razornom obliku u svojoj posljednjoj deceniji kako se Jugoslavija raspala, a nacionalistički pokreti našli novi zamah.
Kao predsjednik Srbije od 1989. godine, Slobodan Milošević je kapitalizovao srpski nacionalizam, koristeći ga da opravda svoje napore da dominira raspadnutom jugoslovenskom federacijom. Raspad Jugoslavije početkom 1990-ih doveo je do niza ratova, tokom kojih je vizija Velike Srbije podstakla najgore nasilje u Evropi od 1945. u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i na Kosovu. Miloševićev režim je kreirao kampanje etničkog čišćenja kako bi osigurao teritorije za proširenu srpsku državu. To je rezultiralo masovnim gubicima života, genocidom u Srebrenici i raseljavanjem miliona ljudi.
Ključna, ali ponekad i zakašnjela uloga
SAD su odigrale ključnu (ako ponekad i zakašnjelu) ulogu u konačnom obuzdavanju ovih ambicija, posebno vojnom intervencijom i posredovanjem u mirovnim sporazumima. Dejtonski sporazum iz 1995. godine, kojim je okončan rat u Bosni, bio je velika američka diplomatska pobjeda. Očuvala je Bosnu i Hercegovinu kao jedinstvenu državu, iako sa značajnom autonomijom dodijeljenom Republici Srpskoj. Na Kosovu, intervencija NATO-a pod vodstvom SAD-a 1999. godine pomogla je da se zaustavi dalja srpska agresija i utrla put za nezavisnost Kosova.
Srpski svet – rebrendirani projekt
Koncept „srpskog sveta“ ( Srpski svet ) nastao je posljednjih godina kao rebrendirani oblik velikosrpskog projekta. Nastoji da ujedini Srbe širom regiona; ne nužno kroz teritorijalno proširenje, već u najmanju ruku konsolidacijom srpskog političkog i kulturnog uticaja na susjedne zemlje, a posebno na Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru i Kosovo. Vučić i njegov bliski saveznik Aleksandar Vulin, sada njegov potpredsjednik vlade, su među njegovim glavnim zagovornicima. Ovaj drugi je čak skovao termin „srpski svet“ . Termin ima sličnosti s moskovskim konceptom ruskog svijeta (Ruski mir), koji nastoji ujediniti i zaštititi etničke Ruse i stanovništvo koje govori ruski u inostranstvu, bilo kulturnim, političkim ili vojnim sredstvima. Oba koncepta služe kao nacionalistički okviri za vršenje uticaja na susjedne države, pozicionirajući Srbiju i Rusiju kao branioce svojih etničkih grupa.
Tri značajna momenta iz protekle četiri godine govore o rastućem samopouzdanju u agendi „srpskog sveta“:
- Napori Dodika i drugih lidera u Republici Srpskoj da rasture BiH
- Ponavljane i sve nasilnije eskalacije Srbije na sjever Kosova
- Deklaracija o „svesrpskoj skupštini“ koja formalizuje ambicije Srbije.
Dodikove prijetnje
Dodik nije novajlija. On je vodeća ličnost u Republici Srpskoj od 2006. godine i toliko je često prijetio razbijanjem BiH da su njegove prijetnje postale neupadljive. U prošlosti, njegova strategija je bila da postepeno siječe bh. centralnu vladu kako bi oslabio zajedničke institucije i ukinuo sve mehanizme sudskog ili administrativnog nadzora koje nije mogao kontrolirati. Ali vremenom je njegov plan postao ambiciozniji; iako djelomično ograničen lokalnim kontrolama i ravnotežama i evropskim mjerama, a najviše odbijanjem SAD.
Dodikova nastojanja u oktobru 2021. podržao je parlament Republike Srpske. To je predstavljalo detaljnu strategiju jednostranog povlačenja iz gotovo svih državnih institucija na državnom nivou, uključujući oružane snage, pravosuđe i obavještajne službe. Do kraja 2021. godine Dodikove vlasti u Banjoj Luci pripremile su niz nacrta zakona i najavile izradu novog ustava Republike Srpske za implementaciju ove strategije. Međutim, na kraju su donijeli samo jedan zakon: Napravili su paralelnu agenciju za lijekove. Ali čak i ovo ostaje nepromijenjeno. Dodik je naknadno odgodio plan za 2022. godinu.
Tenzije između Srbije i Kosova
Na Kosovu, srpska vlada se fokusirala na konsolidaciju kontrole nad četiri opštine sa srpskom većinom na sjeveru. Tamo je uspjela ostvariti uticaj preko svog političkog zastupnika, stranke Srpska lista ( Srpska lista ), čiji je bivši potpredsjednik Milan Radoičić bio pod američkim sankcijama zbog umiješanosti u mreže organizovanog kriminala. Strategija Srbije za sjever je da spriječi državu Kosovo da ima suverenitet i da zadrži paralelne institucije koje kontroliše Beograd. Njena politika se pomjerila sa ideje o zamjeni teritorija na težnju za punom autonomijom u obliku Zajednice opština sa srpskom većinom (druga Republika Srpska, u suštini).
Napori kosovske Vlade da potvrdi svoj autoritet na sjeveru rezultirali su negativnim reakcijama i Srpske liste i Vlade Srbije. U novembru 2022. Vučić je ohrabrio Srbe na sjeveru Kosova da se povuku iz svih političkih, administrativnih, pravosudnih i policijskih institucija. Kosovska vlada je uskočila da popuni vakuum održavanjem opštinskih izbora i imenovanjem četiri etnički albanska gradonačelnika, koji su izabrani pri malom odzivu pošto je, prema instrukcijama Beograda, Srpska lista bojkotovala izbore. Kao reakciju, lokalni huligani koje podržava Srbija pribjegli su oružanom nasilju.
U ljeto 2023. situacija je eskalirala. U maju su naoružani srpski demonstranti napali vojnike KFOR-a, kosovsku policiju i novinare, pri čemu je oko 90 vojnika KFOR-a povrijeđeno. Zatim su u junu srpske specijalne snage prešle na teritoriju Kosova i otele tri kosovska policajca. U septembru je srpska paravojna grupa pokušala da prokrijumčari velike količine oružja preko granice, uključujući jurišne puške, ručne bombe i eksploziv, i ubila kosovskog policajca u Banjskoj, na sjeveru Kosova.
Sukob između lokalnih snaga sigurnosti i paravojnih jedinica završio se smrću tri militanta i više od trideset uhapšenih.
Svesrpski sabor i Deklaracija
Deklaracija koju je 8. juna 2024. usvojila svesrpska skupština u mnogome je bila kulminacija navedenih trendova.
Vlade Srbije i Republike Srpske su se zajedno složile da je Dejtonski mirovni sporazum “trajno i značajno oštećen”.
Njihova deklaracija je pozvala na povratak na neposrednu poslijeratnu ustavnu i institucionalnu strukturu, koja bi centralnoj vlasti u BiH ostavila praktički nikakav preostali suverenitet. To je podrazumijevalo da Republika Srpska može jednostrano tražiti povrat ovlaštenja od BiH, što je potez koji je najviši sud u zemlji više puta proglasio neustavnim. U suštini, zagovarala je dezintegraciju Bosne i Hercegovine, prikrivena jezikom “mirnog” ostvarivanja prava na samoopredjeljenje, navodi se u analizi.
O Kosovu je bilo manje konkretno, ali grublje: tvrdnja da je ova nezavisna država neodvojivi dio Srbije i pozivanje na sva raspoloživa pravna, politička, ekonomska i „druga“ sredstva za zaštitu Srba na Kosovu – kao i njihovih manastira, crkava , srednjovjekovnih tvrđava,.. Iako nije eksplicitno zagovarana upotrebu sile, „druga sredstva“ su upadljivo nagovijestila tu mogućnost.
U privatnim sastancima i svojim javnim izjavama, predsjednik Srbije Vučić voli da tvrdi da je posvećen miru i stabilnosti u regionu. A posmatrači (sa značajnim izuzecima Berlina, Zagreba i Ljubljane) odbacili su deklaraciju kao simboličan potez, a ne kao ozbiljnu pokušaj da se prisvoji veći dio regiona za „srpski svet“, kako se to shvata u mnogim zemljama jugoistočne Evrope.
Ipak, ovo je prvi put da je Vlada Srbije potpisala projekat koji tako otvoreno poziva na dezintegraciju institucija BiH, a da je srpski parlament ratifikovao takav projekat. Nešto se promijenilo.
Tihi uspjesi Bidenove administracije
Bidenova administracija je mogla učiniti više nego što je učinila da ograniči gore opisane težnje i ambicije. Njegov neuspjeh da Srbiju smatra odgovornom za podršku remetilačkim političkim agendama glavni je nedostatak američke politike na prostoru zapadnog Balkana. Nikada nije izricala kazne Srbiji; niti je javno identifikovala Srbiju kao počinioca nestabilnosti i podržavaoca nasilja. Zvanična retorika američkih (i evropskih) zvaničnika prema Srbiji nastavlja da karakteriše zemlju kao pouzdanog partnera i izvor regionalne stabilnosti, ma koje oštrije reči bile izgovorene iza zatvorenih vrata.
Ipak, u praksi je odlazeća američka administracija često spriječavala da se dogodi ono najgore.
U prvoj polovini 2022. godine Dodik je povukao svoje poteze iz tri glavna razloga. Prvi je rani neuspjeh ruske invazije u Ukrajini u punom obimu, što je kod njega i Vučića izazvalo zabrinutost da će EU i SAD sada snažnije odgovoriti na pokušaje destabilizacije Zapadnog Balkana. Drugi je bio rastući finansijski pritisak, uključujući obustavljanje investicionih projekata Njemačke i Evropske komisije. Ali, treći i najodlučniji bio je pritisak američke administracije na rukovodstvo Republike Srpske, te individualne sankcije Dodiku i njegovim najbližim saradnicima.
Zatim je uslijedila svesrpska deklaracija. Cijena postojećih sankcija bila je već u ljeto 2024. godine.
Oštro upozorenje i sankcije
Washington je izdao oštro upozorenje: bh. banke koje su nastavile poslovati sa sankcioniranim pojedincima ili kompanijama mogle bi se same suočiti sa sankcijama, odsjekavši ih od međunarodnog bankarstva mreže.
Vučić je otvoreno upozorio Dodika da bi sankcije mogle dovesti do kolapsa bankarskog sektora u Republici Srpskoj. Dodik i njegovi sankcionisani saradnici nisu bili u mogućnosti da dođu do svojih plata, da koriste kreditne kartice, niti da potpišu osnovne ugovore o uslugama kao što su ugovori o mobilnoj telefoniji. Nakon zajedničke sjednice vlada Srbije i Republike Srpske u junu i tamo usvojenog opasno revizionističkog dokumenta, SAD su produžile sankcije.
Nacionalistički apetiti
Iako je Vučić morao da balansira svoje nacionalističke apetite sa troškovima, posebno sa onima koje je nametnula Bidenova administracija, on nikada nije izrazio suštinska neslaganja sa ekspanzionističkom agendom koju zastupaju Dodik i drugi. Neizgovoreno, ali implicitno u izjavama srpskog predsjednika je da bi promjena vlasti u Washingtonuu koja ukida ograničenja promijenila njegovu računicu i otvorila put drastičnijim akcijama koje bi on na kraju preferirao.
Štaviše, politika deeskalacije koju predvode SAD u regionu u protekle četiri godine često je ostavljala prave probleme neriješenim.
Ni Washington ni Bruxelles nisu ubijedili Beograd da se suprotstavi revizionističkim srpskim narativima, da počinioce huškačkih akata smatra odgovornim ili da konačno zaustavi postepeno povećanje tih poteza. Oni koji su napali vojnike KFOR-a i izvršili incident na Banjskoj ostaju na slobodi.
SAD su vršile pritisak na Vučića da razriješi Vulina, tadašnjeg direktora Bezbednosno-obaveštajne agencije Srbije, ali ga je Vučić potom imenovao na mjesto potpredsjednika Vlade.
Političar Srpske liste, Radoičić, koji je imao centralnu ulogu u napadima na sjeveru Kosova, sada slobodno šeta Srbijom.
Dakle, intelektualna, politička i logistička infrastruktura za dalju eskalaciju ostaje na mjestu. Postignuća Bidenove administracije mogu se poništiti u roku od nekoliko mjeseci ako se međunarodne okolnosti promijene.
Vučić blokirao suštinske pomake
Vučić je takođe uspješno blokirao suštinske pomake ka uređenijem i stabilnijem regionu.
Priznati Kosovo? Preteško, kaže on međunarodnim partnerima, dok se srpskoj javnosti ponosno i uzastopno hvali da je on taj koji drži priznanje van stola. Obuzdati srpski secesionizam u Bosni i Hercegovini? Vučić tvrdi da je partner u tome, ali toleriše pa čak i legitimiše Dodikove provokacije. Okrenuti leđa Rusiji? Javno i političko mnijenje u Srbiji to nikada ne bi prihvatilo, insistira predsjednik zemlje, ne priznajući da je to dijelom posljedica proruskih poruka u državnim medijima, kao i Russia Today i Sputnjik. (Oba propagandna kanala i dalje slobodno rade u Srbiji.)
Uloga izaslanika Grenella
Šta onda Trumpova pobijeda znači za zapadni Balkan? Ograničenja koje je Bidenova administracija postavila Vučiću, Dodiku i njihovim saveznicima možda su bila nesavršena, ali su spriječila da se dogodi ono najgore. Moguće je da će republikanski kandidat prekinuti mnoge od njih.
Trump nema tendenciju da vidi region Balkana kao američki strateški interes. Ali tokom Trumpovog prvog predsjedničkog mandata njegov zvanični izaslanik Grenell je nastojao da postigne dogovor između Srbije i Kosova.
Tokom Bidenove administracije Grenell je ostao odan Trumpu, blizak njegovoj porodici i fokusiran na Zapadni Balkan. U oktobru 2023. izjavio je da će se druga Trumpova administracija koncentrirati na regiju (između ostalih tema) odmah.
Čovjek koga Tramp i dalje naziva “moj izaslanik” produbio je svoj odnos sa Vučićem tokom tog vremena.
Grenell tvrdi da “redovno razgovara” sa srpskim predsjednikom. Posjetio je Beograd najmanje tri puta u periodu od 2020. do 2024. godine. U februaru 2023. Vučić ga je odlikovao Ordenom srpske zastave (počast je dodeljena i Sergeju Lavrovu i Sergeju Šojguu, ministrima vanjskih poslova i odbrane Rusije).
Vučić je također pohvalio svog američkog gosta što je „i poslije svog mandata svjedočio o istini o događajima na Kosovu i drugdje u regionu“.
Grenell je uporedo s političkim krčio i put tražeći poslovne prilike u regiji. Početkom 2024. godine Affinity Partners, investiciona firma u vlasništvu njega i Jareda Kushnera, Trumpovog uticajnog zeta, objavila je planove za razvoj luksuznog hotelskog kompleksa u Beogradu na mjestu starog jugoslovenskog ministarstva odbrane. Zgrada je bila bombardovana tokom NATO intervencije 1999. godine protiv Miloševićeve kampanje etničkog čišćenja na Kosovu. Tokom posjete Beogradu u maju 2024. godine, Kushner je zvanično najavio učešće u projektu i sastao se sa Vučićem kako bi razgovarali o planovima za obnovu. Među njima je i spomen obilježje “posvećeno žrtvama NATO agresije”.
Orbanov uticaj na region
Otkako je Trump napustio Bijelu kuću, autoritarni premijer Mađarske Viktor Orban uspio je da se etablira kao najbliži partner bivšeg predsjednika u Evropi. Primio je ljubazne posjete Trumpovih pomoćnika poput Tuckera Carlsona i dva puta se sastao s Trumpom u Mar-a-Lagu ove godine. Stoga je vjerovatno da će dobiti veći utjecaj što nije dobra opcija za Bosnu i Hercegovinu s obzirom na veze Orbana, Dodika i Vučića.
To ima implikacije na Zapadni Balkan. Orban je dugo podržavao nacionalističke lidere u regionu poput Nikole Gruevskog;. Bivši premijer Sjeverne Makedonije koji je pobjegao u Mađarsku kako bi izbjegao dvogodišnju zatvorsku kaznu za korupciju i zloupotrebu položaja. Mađarski premijer je posebno podržao Dodika, na primjer, posjeta Banja Luci u novembru 2021. godine neposredno nakon što je parlament Republike Srpske usvojio svoju rezoluciju o povlačenju iz svih institucija državne vlasti. Orbanova vlada je također izbacila iz kolosijeka njemačku inicijativu za uvođenje sankcija zbog tog poteza.
Stavite zajedno ta dva razvoja događaja – uticajniji Orban pod novim Trumpovim predsedništvom i Orbanovo dugotrajno povlađivanje srpskom ekspanzionizmu – i postaje jasno da će se politika EU na Zapadnom Balkanu suočiti sa posebnim izazovom od ohrabrene Budimpešte. U tom slučaju bi institucijama EU, zajedno sa većinom vlada država članica, bio potreban jači plan za rad oko Mađarske na tim pitanjima.
Šta bi značilo ukidanje sankcija?
Sankcije koje je uvela Bidenova administracija odigrale su veliku ulogu u spriječavanju eskalacije na Zapadnom Balkanu. Trumpove veze i očigledne simpatije prema Beogradu sugerišu da bi on mogao nastojati da ih ukine. Vučić i njegovi saveznici sada su spremni da iskoriste mogućnosti nove politike Washingtona.
– Bićemo pametni, strpljivi i čekati drugu političku priliku – poručio je Vučić.
Između redova: on očekuje da Trumpova administracija neće stajati na putu Srbiji u uspostavljanju političke i vojne kontrole nad sjeverom Kosova ilisprovođenju drugih centralnih odredbi svesrpske skupštine u BiH.
Ako sankcije budu ukinute Dodik bi se brzo mogao vratiti implementaciji svog plana iz oktobra 2021., kako je ponovljeno u svesrpskoj deklaraciji, i gurnuti Bosnu i Hercegovinu u eskalaciju.
Mogućnost da bi Srbija zaista mogla da podrži Republiku Srpsku u sprovođenju te agende mora se shvatiti ozbiljno. Vučić dobro čita signale koji dolaze iz SAD i EU i u skladu s tim prilagođava politiku svoje vlade.
U novembru 2022. godine, njegovo ohrabrenje Srba da napuste sve političke, administrativne, pravosudne i policijske institucije u te četiri opštine na sjeveru Kosova počivalo je na predviđanju da takvo mješanje neće izazvati značajnu reakciju SAD ili EU. Kako se to dogodilo, predviđanje se pokazalo tačnim.
Funkcionalni raspad BiH
Dok je Vučić u svojim privatnim sastancima i javnim izjavama uspio uvjeriti mnoge zapadne zvaničnike da je opredijeljen za mir, stabilnost i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine, sadržaj svesrpske deklaracije i koraci koji se predlažu po pitanju BiH su nemoguć za sprovesti mirnim, legalnim sredstvima. Za to kroz ustavni proces bila bi potrebna dvotrećinska parlamentarna većina, što je nemoguće dobiti s obzirom na protivljenje ostatka zemlje. Toga su svjesni i Dodik i Vučić, pa su se izričito opredijelili da podrže jednostrane korake u deklaraciji. To bi uključivalo napad na ustavni poredak Bosne i Hercegovine i sigurnosnu dilemu, što bi izazvalo odgovor krnje centralne državne institucije zadužene za odbranu tog poretka.
Nije iznenađujuće da su probosanske i bošnjačke stranke jasno dale svoj odgovor. Bakir Izetbegović, lider najveće bošnjačke stranke, upozorio je na eskalaciju ukoliko bi deklaracija ikada bila provedena:
– Važan je legitimitet onoga što bi ostalo od oružanih snaga na državnom nivou. Ova vojska bi branila ustav. Imao bi oko 8.000 vojnika, stotine tenkova i nešto protivvazdušne odbrane. Međutim, ove brojke bi se vrlo brzo povećale – naveo je on.
Slični efekti se mogu očekivati i u drugim institucijama iz kojih bi se Republika Srpska povukla. To uključuje sigurnosne institucije kao što su granična policija, agencija za istrage i zaštitu centralne vlade i direkcija za koordinaciju policije, ali i agencije koje nadgledaju veterinarstvo i sigurnost hrane, civilno zrakoplovstvo i izbore.
Bosna i Hercegovina bi ostala sa srušenim institucijama, veliki dijelovi granica nezaštićeni, a trgovina i transakcije poremećene. To bi bila pravna, ekonomska i logistička lomača.
Više od simbolike
Mnogi posmatrači su odbacili opasnosti koje nosi svesrpska deklaracija, tvrdeći da je to samo simboličan potez. Ali, ovo je prvi put da je Vlada Srbije potpisala projekat koji tako otvoreno poziva na dezintegraciju bosanskih institucija i da je srpski parlament ratifikovao takav projekat. Vizija za osakaćenje Bosne i Hercegovine i njene sposobnosti da funkcionira kao suverena država. Trumpova pobjeda će vjerovatno pomaknuti tu viziju mnogo bliže tome da postane stvarnost.
Evropski plan B
Rizici drugog Trumpovog mandata za zapadni Balkan pokazuju koliko osjetljivi događaji u regiji mogu biti na političke promjene u Washingtonu. To je samo po sebi ilustracija kako je, posebno imajući u vidu zastoje u izgledima regiona za pristupanje EU u protekloj deceniji, američko, a ne evropsko rukovodstvo često postavljalo najznačajnija ograničenja revizionizmu nacionalizma. Ako bi SAD igrale manje ograničavajuću ulogu pod sljedećom administracijom, na Evropljanima bi bilo da urade ono što su već dugo trebali raditi: da preuzmu vodstvo u osiguravanju stabilnosti.
EU ima poluge. A da li mogu uskočiti ako SAD izađu (i u tom slučaju, mogu li preuzeti veću odgovornost bez obzira na ishod izbora) je osnovni test kredibiliteta unije kao vanjskopolitičkog aktera. Ona ima na raspolaganju opsežne ekonomske instrumente, načine za podsticanje procesa pristupanja i institucionalnu i diplomatsku snagu Zajedničke vanjske i sigurnosne politike. Ako ne može da raspolaže ovim resursima kako bi osigurao osnovni stepen stabilnosti u svom neposrednom susjedstvu, među državama koje su barem na papiru sve kandidati ili (u slučaju Kosova) aspiranti za članstvo u EU, kakvu nadu ima u rješavanju problema šire globalne krize našeg vremena?
Može i gore
– Dobro je sve dok se ne puca – glasi uobičajena fraza u BiH.
Često je koriste građani u šali kako bi podsjetili da koliko god je mučan mirnodopski napredak, stvari mogu biti mnogo gore.
Pod Bidenovom administracijom, politika Washingtona prema Srbiji, Bosni i Hercegovini i Kosovu bila je najsličnija toj izreci.
Bili su daleko od savršenih, ali su spriječili da se dogodi ono najgore. Drugačija administracija sa različitim instinktima možda neće biti tako efikasna. Ne bi trebalo biti izvan mogućnosti institucija EU i njenih glavnih vlada da popune prazninu koju bi ovo ostavilo. Ako postoji jedna regija u kojoj Unija još uvijek može koristiti polugu i napraviti razliku, onda je to Zapadni Balkan navodi EFCR.
